Samarqanddagi yahudiylar dahasi

Qadimiy Samarqand shahri savdo yoʻllari chorrahasi sifatida mashhur. Samarqand o‘zining ko‘p asrlik tarixi davomida turli xalqlarning madaniyati va an’analari tinch-totuv va ahil-inoqlikda mavjud bo‘lib kelgan maskan hisoblangan. Buxoro yahudiylari Samarqand tarixi, iqtisodiyoti va madaniyatining ajralmas qismidir. Ekskursiya davomida sayyohlar Samarqanddagi yahudiy diasporasi tarixi va uning mashhur vakillari bilan tanishadilar. Samarqandda yahudiylarning paydo bo‘lishi haqida tarixiy ma’lumotlar kam. Masalan, XII asrning birinchi yarmida tarixchi an-Nasafiy “Kichik kandiya” asarida Samarqanddagi yahudiylarni tilga olib, Samarqandda “Juyi Arziz” nomli qo‘rg‘oshin suv o‘tkazgich qurgan yahudiy haqida so‘z yuritadi. XII asrning ikkinchi yarmidagi Yevropa manbalarida Benjamin Tudelalik o‘zining “Sayohat kitobi”da shunday hikoya qiladi: “Isbog‘ondan (Isfahon) Fors o‘lkasi Sherozgacha to‘rt kunlik yo‘l bo‘lib, u yerda o‘n mingga yaqin yahudiylar yashaydi. 

U yerdan yetti kunlik yo‘lda G‘ozon (Amudaryo) bo‘yida yirik Gina (Xiva) shahri joylashgan. Unda sakkiz mingga yaqin yahudiy istiqomat qiladi, keng tekislikda joylashgan shaharga dunyodagi barcha xalqlarning savdogarlari mollari bilan keladi. Besh kunlik yo‘l narida, Fors saltanati chegarasida, ellik mingga yaqin yahudiy yashaydigan yirik Samarqand shahri joylashgan bo‘lib, ular orasida ilmli va boy odamlar ham bor”. Samarqand tarixi, boshqa qadimiy shaharlar singari, ko‘p qirralidir. Shahar ko‘plab yuksalishlar va tanazzullarni boshdan kechirdi. Masalan, Meyendorfning yozishicha, 1820-yilda shaharda bor-yo‘g‘i o‘nta buxorolik-yahudiy uyi bo‘lgan. XIX asrning 2-yarmidan boshlab Samarqandning Rossiya bilan savdo-sotiqdagi ulkan salohiyatini eʼtirof etgan buxorolik yahudiy savdogar va hunarmandlar bu yerga koʻchib kelganlar. Bu esa Samarqandda iqtisodiy o‘sishga xizmat qildi.

Samarqandga sayohat qilgan tarixchi Aleksandr Lemanning yozishicha, 1841 yilda yahudiylarning soni 500 kishiga yetgan. XIX asrning birinchi yarmigacha Samarqand yahudiylari eski shaharning turli hududlarida tarqoq holda yashagan. Faqat 1843-yilning mart oyida Samarqanddagi yahudiylar jamoasi 11 tanob (tarixchilar bu hududni 3 gektar deb hisoblashadi) boʻlgan yer uchastkasiga ega boʻldi. Bu hudud mashhur Registon maydoni yaqinida joylashgan va 10 ming tangaga sotib olingan. Shunday qilib, ramziy ma’noda 12 bo‘limga bo‘lingan “mahallayi yahudiyon” - yahudiy mahallasi yaratildi. Bu raqam Isroilning 12 qabilasining soniga to‘g‘ri keldi. Ammo, ma’lumki, taraqqiyot va farovonlik ortida odatda aniq odamlar turadi. 

Samarqandda buxoro-yahudiy dahasining tashkil topishida Moshe Kalontar katta rol oʻynagan. XIX asrdagi Buxoro yahudiylarining bu oqsoqoli nomi nafaqat Samarqand, balki O‘rta Osiyoning ko‘plab shaharlari tarixida abadiy qoladi. Bu inson Buxoro-yahudiy urf-odatlarining sodiq saqlovchisi va Samarqand tarixining og‘ir davrida o‘z xalqining himoyachisi va rahbari bo‘lib, o‘z diasporasi masalalarini tinch yo‘l bilan hal etishga muvaffaq bo‘lgan haqiqiy diplomat edi. 1843-yilda butun bir yahudiy kvartalini oʻzlashtirish uchun Samarqanddan yer olishiga hissa qoʻshgan Kalontar.

Moshe Kalontarning tarjimayi holi juda qiziq. U 1815-yilda Shahrisabz shahrida Ilyov Abulxayr va Xono oilasida tug‘ilgan. Bu oʻsha paytda Buxoro amirligidagi uchinchi yirik shahar edi. Buxoro yahudiylari uchun o‘sha paytlar og‘ir davr edi. Muso 10 yoshida otasidan ayriladi, boquvchisiz qolgan oila yashirincha Samarqandga ko‘chib o‘tadi. Dastavval Muso akasi bilan suv tashuvchilik qilib kun kechiradi. 

Ular gazlama va ip-kalava bo‘yash kasbini ham egallaydi. Nasrullo Boturxon Buxoro amirligi taxtiga oʻtirgunga qadar Samarqand hukmdori boʻlib, u yerda boy yahudiylar bilan yaqinlashib qolgan. Kunlarning birida Registon maydoni yaqinida zukko Moshe bilan uchrashib, uni kalontar, ya’ni jamoaga boshliq qilib tayinladi. Shunday qilib, Moshe Samarqand yahudiy jamoasining rasman tayinlangan birinchi rahbari bo‘ldi. O‘shanda u bor-yo‘g‘i 22 yoshda edi. “Kalontar” maqomi unga o‘z jamoasida ma’muriy-huquqiy hokimiyatni taqdim etdi. Kalontar soliq yig‘uvchi ham bo‘lgan.

Tashkilotchilik qobiliyati va yuksak axloqiy fazilatlari tufayli Moshe Kalontar Juda tez fursatda qabiladoshlarining hurmatini qozondi. U barcha samarqandlik yahudiylarni birlashtira oldi. Uning diplomatik fazilatlari tufayli Buxoro yahudiylari mahallasi sotib olindi, rivojlandi va gullab-yashnadi. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, u rahbarlik qilgan yillarda aholi punkti atrofidagi yer egalari bilan yahudiylar o‘rtasida hech qanday nizolar bo‘lmagan. 1868-yilda chor Rossiyasi Samarqandni egallaganidan so‘ng Moshe Kalontar o‘zining yangi tuzumga sodiqligini ko‘rsata oldi. 

U general-gubernator Kaufman bilan do‘stona munosabatlar o‘rnatdi va undan mukofot – jasorat va yordam uchun ikkita oltin medal oldi.1878-yilda Moshe Kalontar yana bir muammoni hal qilishga muvaffaq bo‘ldi. Samarqandda alohida yahudiy qabristoni bo‘lmagan. Qabristonni jihozlash bo‘yicha qurilish ishlariga shaxsan o‘zi rahbarlik qilgan vaishlarni tashkil qilgan. Ish paytida Moshe oftob urishidan aziyat chekdi va tez orada uning asoratlaridan vafot etdi. Samarqanddagi yahudiylar qabristonining markazida uning byustini hozir ham ko‘rish mumkin.

Qabriston qurilishini uning o‘g‘illari Devid va Rafoel yakuniga yetkazdi, ular otasi vafotidan keyin 43 yil davomida jamoatga oqsoqollik qildilar. XIX asr oxiri va XX asrning birinchi choragi Samarqandda yashovchi Buxoro yahudiylari uchun “oltin davr” hisoblanadi. Buxoro yahudiylari - Oʻrta Osiyoning koʻpgina shaharlarida koʻchmas mulkka ega boʻlgan savdogarlar edi. Bular xususiy fabrikalar, ustaxonalar, katta yer uchastkalari, do‘konlar, mehmonxonalar, savdo uylari va boshqalar edi. Samarqandning mashhur savdogarlari qatoriga Kalontarovlar, Abramovlar, Mulloqandovlar, Leviyevlar, Fuzailovlar, Fazilovlar, Qandinovlar, Ilyosovlar, Ilyayevlar, Aminovlar, Pinxasovlar va boshqa oilalar kiradi. Aka-uka Abram va Yoqub Kalontarovlar neft zavodlari va paxta tozalash zavodlariga egalik qilishgan. 

Abramovlar oilasi vino va aroq ichimliklari ishlab chiqarish va paxta eksporti bilan shug‘ullangan. Aka-uka Alishayevlar qorako‘l va qimmatbaho toshlar bilan ulgurji savdo qilishgan. Ular quritilgan mevalarni Rossiyaga katta miqdorda eksport qilishgan, u yerdan esa un va mo‘yna olib kelishgan. Aytgancha, Samarqand shahri markazidagi binolardan biri bugungi kungacha saqlanib qolgan va o‘z maqsadiga muvofiq xizmat qilmoqda – bu Amir Temur ko‘chasida (sobiq Frunze)

joylashgan 1-sonli hammom. Markaziy Osiyo yahudiylarining uylari perimetr atrofida joylashgan turar-joy va kommunal qismlardan, odatda kichik hovlilardan iborat edi. Kichkina darvozali uylarning bo‘sh devorlari ko‘chaga qaragan. Mehmonxona uydagi eng nafis xona bo‘lib, ko‘pincha yashash xonasi va ibodatxona vazifasini o‘tagan. Boylarning uylarida, mehmonxona ro‘parasida ustunlari yog‘ochdan o‘yilgan, shiftlari bo‘yalgan baland ayvon o‘rnatilgan. 1894-yilda Samarqandda yahudiylar shahar markazida, ya’ni “Rossiya qismi” deb ataladigan joyda 47 ta uyga ega bo‘lgan. O‘sha paytda bunday uyning narxi 1500 rubldan oshardi. Bunday uyni qurish yoki sotib olishga faqat juda badavlat odamlar qodir edi. Ba’zi uylar bugungi kungacha saqlanib qolgan.

Izoh qoldirish

Fikr qoldirish uchun siz ijtimoiy tarmoqlar orqali kirishingiz kerak:


Tizimga kirish orqali siz qayta ishlashga rozilik bildirasiz Shaxsiy malumot