Dorut Tilovat majmuasi – Muqaddas qur’on o‘qiladigan joy

9130

XIV asrning oxiriga qadar Shahrisabz shahri “Kesh” deb nomlangan, ammo bu qadimiy shaharning “Dilkesh” – “Yurakni Quvonayotiruvchi”, “Qubbat al-ilm va al-adab” – “Fan va adabiyot gumbazi” kabi boshqa nomlari ham bo‘lgan, albatta shaharning bunday nomlanishi bejiz emas. Qadim zamonlardan beri shahar o‘zining olimlari, ma’rifat ruhi bilan mashhur bo‘lgan, bu yerda, Amir Temurning otasi va sarkardaning o‘ziga ham ustozlik qilgan Shamsiddin Kulol, taniqli musulmon muhaddis olim va mufassiri Abu Abdullo Muhammad ibn Ismoil Buxoriy, Abu Muhammad al-Keshiy,Abu Muhammad as Samarqandiy kabi taniqli hadisshunos olimlar yashab ijod qilganlar.

Shahrisabzning markazida, XIV-XV asrlardagi Barlos zodagonlarining qabrlari yonida Dorut Tillovat ansambli - xotira majmuasi va me’moriy yodgorlik joylashgan. Majmua nomi “Muqaddas qur’on o‘qiladigan joy” deb tarjima qilinib, 1370-1371-yillarda barpo etilgan. Bugun, ushbu ansamblning uchta binosi – jome’ masjid va bitta hovli bilan birlashtirilgan ikkita maqbarani ko‘rish mumkin. 1904 yilda, kirish ya’ni darvozaxona qurilgan va 1917-yilda hujralari bo‘lgan hovli qurilgan. Yodgorlik majmuasi, taniqli diniy arbob Shamsiddin Kulol vafotidan so‘ng qurila boshladi. Ushbu so‘fiy, jamiyatda yuqori mavqega ega edi, u “Buyuk amir” degan ma’noni anglatuvchi Amiri Kalon unvoniga ega edi. Bundan tashqari, Shamsiddin Kulol, Buxorolik so‘fiy ustoz Bahovuddin Naqshbandiyning ham ustozi bo‘lgan. Uning faoliyati asosan Nasaf (Qarshi) va Kesh (Shahrisabz) shaharlarida o‘tgan.

Shamsiddin Kulol yuksak unvonga ega bo‘lsada, kamtarona va adolatli hayot kechirgan, sog‘ligi yaxshi bo‘lib, o‘zi uchun maqbara qurishni xohlamagan. U oddiy kulollar oilasidan chiqqan. Ammo uning vafotidan keyin, 1371-yilda Amir Temur donishmandni dafn etish to‘g‘risida farmon chiqardi va uning ustiga marmar qabr toshini o‘rnatishni buyurdi. So‘fiylar arbobi dafn etilgan joy, hanuzgacha muhim ziyoratgoh hisoblanadi. Uning qabri, qabrning ichki qismini tozalash paytida olimlar tomonidan ochilgan edi. O‘sha paytda, yozuvlar va o‘simlik dunyosi naqshlari bilan bezatilgan qabrtoshining parchalari ham topilgan. Kulolning qabri yaqinida, Amir Temurning otasiniki deb taxmin qilingan boshqa qabrni ham ko‘rish mumkin.

Ikkinchi ko‘rkam maqbara, 1437-1438-yillarda qurilgan bo‘lib, “Gumbazi-Sayidon” – “Sayidlar gumbazi” deb nomlanadi. Ushbu maqbara, Ulug‘bekning buyrug‘i bilan Sayidlar sulolasi qabristoni o‘rnida qurilgan va temuriylar sulolasi vakillari uchun mo‘ljallangan edi. XV-XVII asrlarga oid ayrim qabr toshlarida termiz sayidlarining nomlari bor. Shuningdek, bu erga Termiz va Qobuldan marmar taxtalar olib kelingan. Dorut Tilovat ansambliga Ko‘k-gumbaz (Moviy gumbaz) masjidi ham kiradi. Masjid, 1435 yilda mo‘g‘ullardan oldingi davrda qurilgan inshoot o‘rnida barpo etilgan. Juma jome’ masjidi, o‘zining go‘zalligi va me’moriy bezaklari bilan ajralib turadi. Tashqi gumbaz aylanasida Qur’ondan parchalarni ko‘rish mumkin. Portal, g‘ishtli mozaikada bajarilgan geometric naqshlar bilan bezatilgan. “Dorut Tilovat” ansambli, qadimiy Shahrisabzni ko‘rish, Qashqadaryo viloyatining o‘ziga xos madaniyati va boy tarixi bilan tanishish uchun yana bir sababdir.