S.M.Prokudin-Gorskiyning bebaho foto to‘plami

1463

Qadimgi fotosuratlar bizga qanday ta’sir qilishini hech o‘ylab ko‘rganmisiz? Ular solishtirsh imkoniyatini yaratadilar: avval qanday bo‘lgan va hozir qanday. Xuddi shu ta’sir siz qadimiy binolar orasida bo‘lganingizda sodir bo‘ladi, unga qarasangiz, odamlar bu devorlar bo‘ylab o‘tgandan so‘ng, bu yerda hayot qaynab, o‘ziga xos tarzda rivojlanganligini tushunasiz.

Rus fotografi, ixtirochi, Mendeleevning shogirdi - S.M. Prokudin-Gorskiy (1863-1944), ulkan meros qoldirdi – XX asr boshidagi rangli fotosuratlarning katta to‘plami. Poshsho Sergey Mixaylovichga hamma joyda, hatto borish juda qiyin bo‘lgan yerlarga sayohat qilishiga ruxsat beradi. Fotosuratchi Rossiya geografik ekspeditsiyasi doirasida Markaziy Osiyoga uch marotaba sayohat qildi. 237 ta fotosurat o‘sha davrlarning eng muhim fotografik materiallariga aylandi.

Dastlab 1907-yilda sayohatdan maqsad Samarqanddagi quyosh tutilishini suratga olish edi. Yo‘l davomida Prokudin Gorskiy boshqa obyektlarni suratga oldi: arxitektura binolari, mahalliy aholi, landshaftlar. Yomon ob-havo tufayli quyosh tutilishini suratga olib bo‘lmadi. Uning tashrifidan keyin zilzila sodir bo‘ldi, natijada ko‘plab yodgorliklar vayron bo‘ldi. Bu fotografning ishi ayniqsa qimmatli bo‘lishining yana bir sababidir.

Fotograf yana ikki marta O‘zbekistonga qaytadan sayohat qildi. Buxoro, Samarqand, Sirdaryo, Toshkentni suratga oldi. Uning suratlarida o‘sha paytdagi O‘zbekiston aholisining turmush tarzi va hayoti aks ettirilgan. Prokudin Gorskiyning fotosuratlari arxeologlar tomonidan topilganga o‘xshaydi.

Shuni esda tutish kerakki, o‘sha kunlarda rangli fotosuratlar faqat bino ichida olingan. Ehtimol, Prokudin-Gorskiy birinchi bo‘lib tabiatda suratga tushirdi. Rasmga tushirish uchun rangni qayta yaratish uchun rangli obyektiv orqali uchta qora va oq negativ proyeksiya qilingan. Uy sharoitida yasalgan kamerasi bilan suratga oldi.

Fotograf o‘z asarlarida turli toifadagi kishilarning ijtimoiy kelib chiqishi, turmush tarzi, e’tiqodi jihatidan farqini ko‘rsatishga harakat qilgan. Shuning uchun Turkiston kolleksiyasidan olingan suratlarda biz turli qahramonlarni: asirlar, savdogarlar, novvoylar, madrasa talabalari, amaldorlar va hatto Buxoro amirini ham ko‘rishimiz mumkin.

Buxoroning so‘nggi amiri – Said Olimxonning 1911-yilda taxtga o‘tirganidan so‘ng tantanali suratga tushgan surati katta qiziqish uyg‘otadi. Portret fotosurati mashxurlikga erishdi, u nafaqat amirning tashqi ko‘rinishini aniq ko‘rsatibgina qolmay, balki siz suratga olish xarakterining o‘ziga xos xususiyatlarini ham o‘rganishingiz mumkin.

Afsuski, saqlanib qolgan fotosuratlar va ularning negativlari Prokudin Gorskiyning merosxo‘rlaridan sotib olingan va 1980-yilgacha AQSh Kongressi kutubxonasida saqlangan. Endilikda Buxoro davlat muzey-qo‘riqxonasi ekspozitsiyalarida bir qancha timsoliy fotosuratlarni ko‘rish mumkin.