Sharq yodgorliklarining tarixiy jozibasi

O‘zbekiston qadimiy sivilizatsiyalarning sehrli dunyosiga cho‘mdiradigan me’moriy durdonalar va tarixiy obidalarga to‘la qimmatbaho sandiqqa o‘xshaydi. Ulug‘vor maqbaralar va tarixiy darvozalardan tortib noyob minoralar-u diniy majmualargacha - har bir inshoot o‘ziga xos tarixga ega bo‘lib, mamlakat o‘tmishining umumiy manzarasini to‘ldiradi.

Ruhobod maqbarasi

Ruhobod maqbarasi - asrlar davomida o‘z ko‘rinishini o‘zgartirmay saqlagan bino bo‘lib, qadimgi Samarqandning sodda me’moriy uslubi namunasidir. Ushbu maqbaraning nomi o‘zbekchada “ruhlar makoni” degan ma’noni anglatadi. U mashhur Go‘ri Amir maqbarasi yonida joylashgan bo‘lib, bir gumbazli g‘isht binodan iborat va yonidagi buyuk Amir Temurning maqbarasiga nisbatan kamtarona me’moriy bezagi bilan ajralib turadi. Bu ikki imoratni marmar plitali xushmanzara salqin ko‘cha bog‘laydi.

Maqbara 1380-yilda darveshlar tariqati a’zosi bo‘lgan va umrini ziyoratda o‘tkazgan mashhur shayx Burhoniddin Sag‘arjiy qabri ustiga qurilgan. Voiz Burhoniddin Sag‘arjiy Xitoyda vafot etgan, ammo o‘limidan oldin o‘g‘lidan Samarqandda dafn etishni so‘ragan. Otasining vasiyatiga ko‘ra, Burhoniddinning o‘g‘li Abu Said uning jasadini Samarqandga keltirgan. Amir Temur Sag‘arjiyni ustoz va e’tiqodli inson sifatida chuqur hurmat qilardi. Temur o‘z minnatdorchiligini bildirish uchun uning sharafiga hashamatli maqbara qurishga qaror qilgan. Har safar maqbara yonidan otda o‘tganda, marhum shayxga ehtirom belgisi sifatida otdan tushib, yo‘lini piyoda davom ettirgan.

Maqbara binosining yarim sferik gumbazi kub shaklida qurilgan ulkan sakkizburchak binoga tayanadi. Maqbaraning uch kirish yo‘li bor: shimoliy, g‘arbiy va janubiy. Ichki bezaklar soddaligi bilan ajralib turadi - devorlar ganchkor suvoq qilingan, uning ustidan vertikal naqshli koshinlar bilan panellar qoplangan. Afsonaga ko‘ra, inshootning me’morchiligi voizning kamtarona hayot tarzini aks ettirgan. Uning qabri maqbaraning deyarli markazida, shayxning xotini Bibi Xalfaning qabri yonida joylashgan. U Xitoyda vafot etgach, jasadini mumiyolab, Samarqandga tuya ustida olib kelishgan. Qolgan o‘nta qabr Burhoniddin Sag‘arjiyning farzandlari - sakkiz o‘g‘il va ikki qizga tegishlidir. Sharqiy eshik asl holatda saqlanib qolgan bo‘lib, unga arab yozuvida Temurning sevimli iborasi o‘yib yozilgan: “Alloh yagonadir, Muhammad esa uning payg‘ambaridir”.

XIX asr oxirida Ruhobod maqbarasi yonida masjid va madrasa qurilgan, kichik hovuz qazilgan va kichikroq minora barpo etilgan. Hozir biz ko‘rib turgan majmua ana shu tarzda vujudga kelgan. Maqbaraga juda yaqin joyda Samarqandning Registon maydoni, Bibixonim masjidi va Shohi Zinda nekropoli kabi mashhur qadamjolar joylashgan.

Talipoch darvozasi

O‘rta asrlardagi barcha shaharlar singari Buxoro ham mudofaa devorlari bilan o‘ralgan edi. Buxoroning eng qadimiy va go‘zal darvozasi sifatida tanilgan Talipoch darvozasi shaharning ko‘p asrlar davomida Markaziy Osiyoning muhim savdo va madaniy markazi sifatidagi boy tarixining ramzi hisoblanadi. XVI asrda Buxoroning rivojlanishi bilan uning mudofaa inshootlari kengayib, bu davrda shahar istehkomlarining muhim qismiga aylangan 11 ta yangi darvoza qurildi. Bugungi kunga qadar faqat Talipoch darvozasi, Qorako‘l darvozasi va devorlarning vayron bo‘lgan ayrim qismlari qoldiqlari saqlanib qolgan. Bular YUNESKOning Butunjahon merosi ro‘yxatiga kiritilgan bo‘lib, bu ularning tarixiy va madaniy qimmatini ko‘rsatadi.

Talipochning shimoliy darvozasi qurilishi XVI asrning ikkinchi yarmida Abdullaxon II buyrug‘i bilan boshlangan va 9 yil davom etgan. Hokim qurilish materiallarini sotib olishni moliyalashtirgan bo‘lsa-da, Buxoro shahrining har bir fuqarosi qurilish maydonchasida ishlab, o‘z hissasini qo‘shishi shart edi. Ushbu yondashuv quruvchilar va hunarmandlar mehnatiga sarflanadigan mablag‘larni tejash imkonini berdi.

Mudofaa devorlari kengligi 13 metr va uzunligi 9 km bo‘lgan loy devorlardan iborat edi. Darvozalar strategik ahamiyatga ega edi, chunki ular orqali shimoliy savdo yo‘li o‘tardi. Tovarlar bilan kelgan karvonlar Buxoro hududiga kirish va savdo qilish huquqi uchun yig‘im to‘lashi kerak bo‘lgan. Hozirda bu darvozalar turar-joy mavzelari va bog‘lar bilan o‘ralgan.

Hazrati Xizr masjidi

VII asrda bunyod etilgan Hazrati Xizr masjidi Samarqanddagi eng muhtasham diniy inshootlardan biridir. Qadimiy Afrosiyob qal’asining janubida joylashgan bo‘lib, 30 x16 metrlik maydonni egallaydi. Bu me’moriy san’at asari asrlar osha saqlanib kelayotgan islom me’morchiligining uyg‘unligi va ulug‘vorligini o‘zida mujassam etadi.

Hazrati Xizr islom an’analarida alohida o‘rin tutadi, uning nomi abadiy hayot va donishmandlik tushunchasi bilan chambarchas bog‘liq. U bilimga ega va abadiy yashayotgan, taqvodorlar va qashshoqlikdan azob chekayotganlarga yordam beradigan avliyo sifatida hurmat qilinadi. Islom dinida u tasavvufiy ta’limotlar bilan bog‘liq holda tilga olinib, ustoz va ma’naviy rahbar sifatida alohida o‘ringa ega. Rivoyatlarga ko‘ra, Hazrati Xizr Samarqandning homiysi Qusam ibn Abbosni o‘limdan qutqarib, unga abadiylik ato etgan. Dastlab, masjid o‘rnida majusiylar ibodatxonasi joylashgan bo‘lib, u yerda islomning dastlabki yillarida butlarga sig‘inishgan. Keyinchalik bu ibodatxona masjidga aylantirildi, bu esa yangi diniy an’anaga o‘tishni anglatgan.

XIII asr boshlarida mo‘g‘ullar bosqini natijasida masjid vayron bo‘lgan. Ta’mirlash ishlari 1854-yilda Buxoro amiri Muzaffarxonning buyrug‘i bilan boshlangan, ammo ayvon va kirish darvozasini qayta qurish faqat 1899-yilga kelib yakunlangan.

Masjid tabiiy balandlikda joylashgan ayvon va xonaqohni o‘z ichiga oladi, unga tik zinapoya olib boradi. Shiftni bezashda ganch o‘ymakorligi va rangli naqshlardan foydalanilganligi uning badiiy bezagiga urg‘u beradi. Bino g‘isht bilan to‘ldirilgan yog‘och sinch asosida qurilgan, inshootning tashqi qismini esa guldastalar va nafis o‘yma darvozalar bezab turibdi.

Ayvonning usti yopiq bo‘lib, boy naqshinkor bezaklari bilan ajralib turadi va undan xonaqohga - so‘fiylar qarorgohiga kirish mumkin. Xonaqoh kvadrat shaklga ega bo‘lib, Makka tomon yo‘naltirilgan mehrob va yon tomonlardagi hujralarni o‘z ichiga oladi. Minora alohida inshoot bo‘lib, g‘ishtdan yasalgan geometrik naqshlar bilan bezatilgan, tepasida qovurg‘asimon gumbaz bor. Ushbu konstruktiv inshoot yuqori zilzilabardoshligi bilan ajralib turadi va 8 balli yer silkinishlariga bardosh bera oladi.

Jarqo‘rg‘on minorasi

Jarqo‘rg‘on minorasi Termizdan 40 kilometr uzoqlikda, Surxondaryo viloyatining Minor qishlog‘i yaqinida joylashgan. Minoralar sharq me’morchiligining o‘ziga xos xususiyati va vazifasiga ega bo‘lgan ajoyib unsurdir. “Minora” so‘zi “nur taratuvchi” deb tarjima qilinadi, bu esa inshootlarning asl vazifasini aks ettiradi. Ular signal minoralari sifatida xizmat qilgan va ularning tepasida yoqilgan gulxan ko‘pincha favqulodda vaziyatlar haqida ogohlantirish va aholini yig‘ilishga chaqirish vazifasini bajargan. Inshootdagi ma’nosi ochilgan yozuvga ko‘ra, ushbu me’moriy yodgorlik XII asrga tegishli ekanligi aniqlangan. Yozuv qurilish milodiy 1108-1109-yillarda olib borilganligini ko‘rsatadi, ammo ba’zi tadqiqotchilar minora
1110-yilda qurib bitkazilgan deb taxmin qilishadi.

Jarqo‘rg‘on minorasi o‘ziga xos bezaklari bilan arxeologlar, tarixchilar va me’morchilik muxlislarining e’tiborini tortadi. Minora bezaklari O‘rta Osiyo uchun g‘ayritabiiy bo‘lib, ko‘proq hindcha naqshlarni eslatadi. Minorada Saraxslik usta Ali ibn Muhammadning ismi, shuningdek, minoraning yuqori qismida muqaddas Qur’on matnlari ko‘rinadi, biroq ularning jumlalari tugallanmagan. Minora o‘qining siljishi uning qisman buzilgani yoki qurib bitkazilmaganidan dalolat berishi mumkin deb taxmin qilinmoqda.

Sharq mamlakatlarida minoralar masjid yonida qurilgan yoki uning me’moriy kompozitsiyasining bir qismiga aylangan va ibodat binosining joylashuvini aniqlash uchun mo‘ljal vazifasini bajargan. 1879-yilda minora yonida qadimiy masjid xarobalari topilgan. Olimlarning fikriga ko‘ra, minora hozirgi balandligidan deyarli ikki baravar baland bo‘lgan va uning eng tepa qismiga chiroq o‘rnatilgan. Masjidning buzilishi va minora holatining o‘zgarishi sabablari tarixchilar o‘rtasida munozara mavzusi bo‘lib qolmoqda. Ehtimol, binolar yangi inshoot qurish uchun buzilgan bo‘lishi mumkin.

Minoraning bezagi alohida e’tiborga molikdir. Ustalik bilan “archa” usulida terilgan g‘ishtlar to‘qilgan matoni eslatadi, minora ostidan qaralganda esa terish g‘ishtdan emas, gazlamadan qilingandek tuyuladi. Minora o‘zaro bog‘langan o‘n oltita yarim ustundan iborat bo‘lib, uning ichida yuqori maydonchaga olib chiqadigan aylanma zinapoya mavjud. Hozirda Jarqo‘rg‘on minorasi muhofaza qilinmoqda va muhim tarixiy-madaniy obyekt hisoblanadi.

Pir Siddiq majmuasi

Marg‘ilon - O‘zbekistonning qadimiy shaharlaridan biri bo‘lib, u yerda ko‘p asrlar davomida Qo‘qon xonligining eng boy kishilari istiqomat qilgan. Turli asrlarda bu yerda ko‘rkam binolar, masjid va maqbaralar bunyod etilgan. Afsuski, bu shahardagi dong‘i ketgan qadimiy qurilish san’ati durdonalarining hammasi ham turli sabablarga ko‘ra bizning davrimizgacha yetib kelmagan. Xalq orasida “Kaptarxona” nomi bilan mashhur bo‘lgan Pir Siddiq me’moriy majmuasi Farg‘ona vodiysining XVIII asrga oid asosiy me’moriy xazinalaridan biridir.

Majmuani masjid, minora va daxmadan iborat ichki hovli tashkil etadi. Majmua qurilishi Muhammad payg‘ambarning mashhur safdoshi Pir Siddiq sharafiga boshlangan bo‘lib, uning nomi ko‘plab mahalliy rivoyatlar bilan bog‘liq. Ulardan birida aytilishicha, Pir Siddiq ta’qibchilardan yashiringanida, u kaptarlar yashaydigan g‘ordan boshpana topgan. Uni himoya qilish uchun bu qushlar faol ravishda g‘or kiraverishida uya qura boshlaganlar, bu esa yo‘lakning qisman yopilishiga olib kelgan. Kabutarlar ta’qibchilarning e’tiborini tortgan, ular ichkarida odam bo‘lishi mumkin emas degan xulosaga kelishgan, chunki qushlarda hech qanday bezovtalik alomatlari sezilmagan. Shunday qilib, Pir Siddiq qo‘lga tushishdan qutulib qolgan, uning ta’qibchilari esa quruq qo‘l bilan qaytib ketishgan. Ushbu g‘ayrioddiy tarzda xalos bo‘lish sharafiga va uni himoya qilishda hal qiluvchi rol o‘ynagan qushlarga minnatdorchilik ramzi sifatida majmuaga “Kaptarxona” nomi berilgan.

Majmuaning mahobatli kirish qismi monumental sharqona uslubda qurilgan bo‘lib, u nafis naqshlar va ulug‘vor yo‘lak shakli bilan ajralib turadi. Majmuaning markaziy unsuri 1742-yilda uning qabri o‘rnida qurilgan Pir Siddiq maqbarasidir. Maqbara oldida ikki tomondan bir juft ustun bilan bezatilgan an’anaviy islom portali joylashgan. Bu ustunlar nafis ganchkor geometrik naqshlar bilan bezatilgan. Maqbaraning bezagi o‘zining yuksak mahorati bilan kishini maftun etadi, unda yog‘och o‘ymakorligi, mozaika unsurlari va geometrik naqshlar uyg‘un va ta’sirchan vizual ko‘rinishni hosil qiladi.

Majmua hududidagi masjid kundalik ibodatlar va bayram kunlaridagi marosimlar uchun xizmat qiladi. Bundan tashqari, muhim me’moriy unsurlar orasida muazzinning namozga chaqiruvchi ovozi yangraydigan baland minora ham bor. Yam-yashil maysazor va rang-barang gullar bilan bezalgan kichik bog‘ umumiy muhitni to‘ldiradi. Majmua ramzi bo‘lgan kaptarlar mahalliy aholi tomonidan maxsus qurilgan kaptarxonadan makon topgan.

Dahmai Shohon qabristoni

Farg‘ona vodiysi buyuk shaxslar, shoirlar va mutafakkirlarning vatani, shuningdek, jami 29 nafar Qo‘qon xoni hukmronlik qilgan maskan hisoblanadi. Shaharning me’moriy yodgorliklari orasida Qo‘qon hukmdorlarining oilaviy maqbarasi bo‘lmish betakror Dahmai Shohon majmuasi alohida o‘rin egallaydi.

XIX asr boshlarida Qo‘qon xonligida Umarxon hukmronligi tinchlik va madaniy yuksalish davri sifatida ajralib turardi. 1810-yilda taxtga o‘tirgan Umarxon atrofiga xattotlar, rassomlar va shoirlarni yig‘ib, o‘z mamlakati ma’rifati va taraqqiyotiga faol hissa qo‘shgan. Uning o‘zi ham Amiriy taxallusi bilan tanilgan shoir bo‘lgan, shuningdek, uning rafiqasi Nodirabegim (Mohlaroyim) ham Andijon hukmdorining qizi edi. Amir Umarxon 1822-yilda to‘satdan vafot etgach, uning o‘smir o‘g‘li Muhammad Ali xonlikning yangi hukmdori etib e’lon qilingan. Shu davrda Nodira o‘z hayotini xonlikning madaniy merosini saqlash va bir qator muhim inshootlar qurilishiga bag‘ishladi. Uning eng ko‘zga ko‘ringan loyihalaridan biri sevimli turmush o‘rtog‘i dafn etilgan joyi munosib darajada bo‘lishi uchun boshlab berilgan Dahmai Shohon qabrlar majmuasi bo‘ldi. Bundan tashqari, Nodira Chalpak madrasasini qurish va unga tutash bog‘ni obodonlashtirish haqida farmon berdi, bu esa uning marhum erining merosiga hurmatini namoyon etdi. Dahmai Shohon Qo‘qon xonlarining sulolaviy qabristoni va XIX asr davomida o‘zining tarixiy ahamiyatini saqlab qolgan muhim madaniy yodgorlikka aylandi.

Majmuaning gumbazsimon vestibyuli moviy va to‘q ko‘k sirlangan plitkalardan ishlangan mozaika naqshlari bilan bezatilgan hashamatli peshtoqi tufayli darhol e’tiborni tortadi. Shunday yorqin va ifodali plitkalar gumbazning asosini ham qoplagan bo‘lib, butun majmuaga o‘ziga xos joziba baxsh etadi. Peshtoqning yuqori qismidagi naqsh nafis bezaklari bilan ajralib turadigan an’anaviy Farg‘ona “beqasam” matosiga ishora qiladi. Maqbaraga kiradigan eshik murakkab ikki qatlamli o‘yma naqsh bilan bezatilgan bo‘lib, unda Qur’ondan olingan arabcha iqtiboslar va Umarxon she’rlari geometrik naqshlar bilan uyg‘unlashgan. Majmua ichida kichik masjid va oilaviy qabrlarni ko‘rish mumkin, ularning har bir qismi - eshik va derazalardan tortib tosh plitalargacha san’at asari hisoblanadi. Maqbara bezagi va qurilishiga yog‘och va ganch o‘ymakorligida tengsiz bo‘lgan marg‘ilonlik usta Muhammad Iso mas’ul bo‘lgan. Yog‘och va ganch o‘ymakorligi ustalarining benazir mahorati tufayli hukmdorlarning qabr toshlari alohida badiiy qimmat kasb etadi.

Izoh qoldirish

Fikr qoldirish uchun siz ijtimoiy tarmoqlar orqali kirishingiz kerak:


Tizimga kirish orqali siz qayta ishlashga rozilik bildirasiz Shaxsiy malumot